Chyba po raz pierwszy w nowożytnej historii teologiczne i społeczne posłanie przedstawicieli Cerkwi do świata zostało zaprezentowane w tak skondensowany sposób.
Większość komentarzy na temat odbywającego się w trzecim tygodniu czerwca pierwszego od setek lat soboru prawosławnego skoncentrowała się na nieobecności na obradach czterech Cerkwi autokefalicznych, w tym największej Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej.
Problemy polityki i jurysdykcji cerkiewnej: rywalizacja pomiędzy sprawującym honorowe przewodnictwo w światowym prawosławiu Patriarchatem Konstantynopolitańskim a Patriarchatem Moskwy i Wszechrusi, spory pomiędzy Cerkwiami w kwestiach procedur zwoływania soboru, kontrowersje wokół zaangażowania w ruch ekumeniczny oraz w końcu – dążenia niektórych nieuznawanych za kanoniczne wspólnot, jak Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego, do uzyskania autokefalii – skutecznie przesłoniły w największych mediach teologiczne i społeczne posłanie przedstawicieli Cerkwi do świata, które chyba po raz pierwszy w nowożytnej historii zostało zaprezentowane w tak skondensowany sposób.
Moc liturgii, mistyki i ascezy
Zauważalna przez środowiska niezwiązane z Cerkwią pewna nieobecność prawosławia w globalnej debacie cywilizacyjnej wynika z dość jasno przyjętego przez większość autokefalicznych Cerkwi paradygmatu funkcjonowania w świecie. Stawia on w centrum życia kościelnego nie bezpośrednie reagowanie na wydarzenia polityczne lub szczegółową analizę zachowań i tendencji społecznych, lecz na misję uświęcania świata poprzez tajemnicę Eucharystii i sakramentów, stałą modlitwę (chociażby w życiu monastycznym) oraz praktykę ascetyczno-mistyczną, traktowaną nie tyle jako spełnianie wymogów dyscyplinarnych i prawno-kanonicznych, ile indywidualną praktykę uświęcenia człowieka i otaczającej go rzeczywistości.
W prawosławiu rzadkością jest naturalna chociażby dla Kościoła katolickiego praktyka publikowania dokumentów analizujących różnego rodzaju zjawiska współczesności i próbujących dokonać ich autorytatywnej oceny w świetle doktryny chrześcijańskiej. Mimo istnienia różnych opinii dotyczących szczegółowych kwestii teologicznych w Cerkwi nie widać obecnie rozbieżności dotyczących powszechnie wyznawanych dogmatów, niezmiennych od zakończenia ostatniego uznawanego przez prawosławie za powszechny soboru w Nicei w 787 roku. Niemniej, praktyka zwoływania soborów powszechnych w pierwszym tysiącleciu wypracowała przesłanki takich spotkań: organizowano je wówczas, gdy we wspólnocie wiernych pojawiały się kontrowersje natury dogmatycznej lub poważne wyzwania duszpasterskie.
Sobór na Krecie w kilku przyjętych dokumentach podpisanych przez hierarchów i delegacje wszystkich obecnych na nim Cerkwi zajął się właśnie tą drugą problematyką.
Cerkiew w świecie współczesnym
Najbardziej rozbudowanym dokumentem soboru jest tekst „Misja Cerkwi Prawosławnej w świecie współczesnym”. Opisuje on Cerkiew jako żywą wspólnotę Ciała i Krwi Chrystusa, która czyni człowieka „nowym Adamem” i jednocześnie uświęca cały świat przygotowując przyjście Królestwa Bożego. Na tym fundamencie zbudowana jest cała antropologia cerkiewna, dostrzegająca w każdym człowieku niepowtarzalną godność i obraz Bożej łaski.
Wolność człowieka i wszystkie jego prawa nie mogą być postrzegane w oderwaniu od nadprzyrodzonego źródła. Eucharystia i sakramenty Cerkwi stanowią podstawowy środek przemiany świata i osoby, inspirujący do działań na rzecz sprawiedliwości, równości i pokoju. W tym kluczu Cerkiew postrzega wszelkie instytucje i procesy społeczne. Rodzinę widzi jako wzór idealnej miłości łączącej osoby Trójcy Świętej, wychowanie i edukację są „byciem dla innych” na wzór Chrystusa, a tworzenie sprawiedliwych struktur gospodarczych i politycznych zapewniać ma nie tylko wzrost ekonomiczny, ale również sprawiedliwy podział dóbr i dochodów zgodny z przykazaniem miłości bliźniego.
Miłość wzajemna członków Cerkwi spożywających to samo Ciało i Krew Zbawiciela powinna owocować brakiem dyskryminacji i wykluczenia ze względu na status społeczny, wyznanie, kolor skóry i płeć, jak również prowadzić do działań na rzecz pokoju na całym świecie. Dostrzegając szereg negatywnych tendencji i zjawisk współczesności: laicyzację, terroryzm i fanatyzm religijny, migracje, degradację środowiska naturalnego oraz niestabilną sytuację bytową wchodzącego w dorosłe życie młodego pokolenia, Cerkiew wskazuje, że prawosławny ideał życia chrześcijańskiego daleko wykracza poza horyzont ziemskiej polityki i nietrwałych ideologii, zawierając się w absolutnej miłości Chrystusa do rodzaju ludzkiego podnoszącej świat z upadku.
„Cerkiew prawosławna, zachowując nienaruszonym swój sakramentalny i soteriologiczny charakter, jest wrażliwa na ból, na niepokoje i na wołanie o sprawiedliwość i pokój ludów” – czytamy w przesłaniu (encyklice) wystosowanym do wiernych i wszystkich ludzi dobrej woli przez zgromadzonych na Wielkim Soborze Prawosławnym na Krecie Patriarchę Konstantynopola i zwierzchników 9 autokefalicznych Cerkwi prawosławnych.
Obecność Cerkwi w świecie powinna być zdaniem prawosławnych ojców soborowych trwała, choć subtelna i nienarzucająca się innym autorytetem poza miłością. W praktyce, głos Cerkwi w świecie to zawsze głos dialogu, z tego też względu, pomimo widocznych trudności i przeszkód, nie należy rezygnować z uczestnictwa w ruchu ekumenicznym.
Unikając skrajności
W tym kontekście widzą też dokumenty soboru na Krecie inne wyzwania duszpasterskie współczesności: problemy bioetyczne, słabość rodziny i nietrwałość związków małżeńskich, kwestię małżeństw mieszanych oraz problem zachowywania postów (w prawosławiu mają one wciąż dużo bardziej rygorystyczny charakter niż w Kościele katolickim). Główną ideę przewijającą się w podejściu Cerkwi do tych zagadnień można scharakteryzować jako połączenie poszanowania dla przyjętych i funkcjonujących od wieków rozwiązań z postawą ekonomii duszpasterskiej. Dostrzega ona w ogólnych zasadach i wymaganiach ideał życia chrześcijańskiego, do którego powinni w indywidualny i właściwy dla swojej niepowtarzalnej sytuacji dążyć wszyscy wierni.
Sobór apeluje tym samym o łagodność i wyrozumiałość wobec tych, którzy z różnych powodów nie realizują jeszcze wysoko postawionej poprzeczki życia duchowego. Radykalnych kroków uniknięto również w dokumencie dotyczącym warunków nadawania autokefalii, pozostawiając w mocy praktykę uzyskiwania samodzielności przez poszczególne Cerkwie od dotychczasowej Cerkwi-matki, której częścią pozostawały wcześniej.
Mimo niepełnej obecności wszystkich Cerkwi autokefalicznych, sobór na Krecie podjął wyraźną próbę wspólnego zabrania głosu przez Kościoły prawosławne wobec najważniejszych wyzwań współczesności. Jak napisano w soborowym posłaniu: „Jedna, Święta, Powszechna i Apostolska Cerkiew jest bogoludzką wspólnotą, przedsmakiem i przeżywaniem czasów ostatecznych w świętej Eucharystii. Jako nieustanna Pięćdziesiątnica jest niemilknącym proroczym głosem, obecnością i świadectwem Królestwa Boga miłości”.
Pełnym kryterium wejścia w życie ustaleń soborowych jest dopiero ich świadome przyjęcie przez całą wspólnotę prawosławnych, niezależnie od narodowości lub jurysdykcji cerkiewnej.
Przeczytaj także
Dzięki za ten artykuł!